El-Cezeri” büyük mucit, bilgisayar biliminin kapısı ilk aralayan büyük alim,düşünür , su saatleri, su makinaları, mum saatleri güneş saatleri, robotlar , otomatlar , şifreli kilitler, şifreli kasalar, kan miktarını ölçen tekneler ,Krank mili , termos, otomatik çocuk oyuncakları gibi altmış farklı makinenin mucidi , dünyanın ilk sibernetik bilgini ve Anadolu'nun en önemli mühendisidir.
İlk modern insan türünün dünyadaki varlığının bazı kaynaklar altmış bin yıl bazı kaynaklar ise yüz bin yıllık bir maziye sahip olduğunu belirtmektedirler. Gerek geçmişte gerek günümüzde olsun bize ait ihtiyaçlarımız her daim vardı ve gelecekte de var olmaya devam edecektir.Bu ihtiyaçlar her asırda her ne kadar değişse de özünde hayatta kalma, beden ve ruh sağlığını koruma,yaşadığı problemlerin altında zarar görmeden çözümler üretebilme esaslarına dayanmaktadır. Bu esasların işlediği her asırda insan diğer canlı türlerinden farklı olarak bedensel zafiyetlerine rağmen ayakta kalmış türünün devamını sağlamış hatta diğer canlıları yöneten, kullanan ve onları evcilleştiren üstün bir tür haline gelmiştir. Elimizdeki veriler yeterli olmasa da bunun en önemli nedenin insanın bedensel gelişiminden daha çok zihinsel gelişiminden kaynaklandığı öngörülmektedir. Bu zihinsel gelişimin akabinde felsefe, matematik, teknik, makine , bilim ve teknolojininde varlığını ve gelişimini günümüze kadar getirmiştir. “Teknik”, Yunanca “Tekhne” sözcüğünden türemiştir. Sanat, kabiliyet, beceri anlamına gelir. Genel olarak, doğada var olan nesneleri, yaşamda kullanım değeri olan araç ve gereçlere dönüştürme faaliyetine karşılık gelir. Aristoteles’e göre ise teknik: “doğru akıl yürütmeye dayanan ve insanın kendisi tarafından yaratılmış bir şey ortaya çıkarmasını sağlayabilen bir yetenek”tir. İşte bu portre yazımızda 12. ve 13. yüzyıllarda yaşamış ve yaptıklarıyla yaşadığı yüzyılların ötesine geçen teknik konularda adını altın harflerle yazdıran mühendis, ilk mekatronikçi,sibernetik bilimin babası , dahi mucit İsmail El-Cezeriyi anlatacağız.
Batı dünyasında Cazari (Gazari) olarak tanınan “Ismail Ebul-Iz Bin Razzaz El-Cezeri” büyük mucit, bilgisayar biliminin kapısı ilk aralayan büyük alim,düşünür , su saatleri, su makinaları,mum saatleri güneş saatleri, robotlar , otomatlar , şifreli kilitler, şifreli kasalar, kan miktarını ölçen tekneler ,Krank mili , termos, otomatik çocuk oyuncakları gibi altmış farklı makinenin mucidi , dünyanın ilk sibernetik bilgini ve Anadolu'nun en önemli mühendisidir.
El Cezeri'nin hayat hikayesine devam etmeden önce gelin bazı terimlerin anlamı nedir onlara bakalım: Kökenini eski Yunanca "Kübernetes" veya Latince "Gobernare" sözcüğünden alan ilmin , ismini ilk kullanımını Norbert Wiener 1948 yılında yapmıştır. Wiener' e göre sibernetik; "Tüm organize sistemlerin haberleşme ve kontrol sistemlerini" incelediğini belirtmektedir. Sibernetik haberleşme, denge kurma ve ayarlama bilimidir. İnsanlarda ve makinelerde bilgi alışverişi, kontrolü ve denge durumunu inceler. Bu bilim, gelişimini sürdürerek bugün yaşamımızın olmazsa olmazları arasına giren bilgisayar ve otomasyon sistemlerinin gelişimine imkân tanımıştır. Otomat Yunanca bir sözcüktür. Kendi kendine hareket eden anlamına gelen automatos’tan gelir. Otomat, harekete kendiliğinden başlayıp düzenli bir şekilde bir eylemi gerçekleştirdikten sonra yine kendi kendine duran araçtır. Daha çok canlıların hareketlerini taklit eden makineler için kullanılır. İnsani hareketleri gerçekleştirenlere de robot adı verilir. Robot kelimesi ise ilk defa 1920 yılında R.U.R. – Rossum’s Universal Robots (R.U.R. – Rossum’un Evrensel Robotları) adlı sahne eserinde Çekoslovak yazar Karel Čabek kullanılmıştır
El Cezeri Cizre'de 1153 yılında dünyaya gözlerini açar. 80 yaşında yine Cizre'de gözlerini yumar hayata. El Cezeri'yi günümüze taşıyan en büyük ve değerli eseri, bütün icat ve teknik metotlarını topladığı El-Cami Beyne’l-İlm Ve’l-Amel En-Nafi Fi Eş-Şınaa Ti’l-Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler Ve Uygulamalar) adlı Arapça olarak yazmış olduğu eseridir. Cezeri eserinin giriş bölümünde bu kitabı neden kaleme aldığını şöyle anlatır: "Bir gün onun huzurundaydım (Artuklu Sultanı) ve yapmamı emrettiği şeyi getirmiştim... Ne düşündüğümü sezdi ve gizlediğimi açığa vurdu ve bana şöyle dedi: ''Eşsiz araçlar yapmış, onları gücünle işler duruma getirmişsin. Seni yoran ve kusursuz biçimde inşa ettiğin bu şeyler kaybolup gitmesin. Benim için icat ettiğin bu araçları bir araya toplayan ve her birinden ve resimlerinden seçmeleri kapsayan bir kitap yazmanı istiyorum.'' Onun bana sunduğu modeli uyguladım ve önerilerini kabul ettim, zaten boyun eğmekten başka yapacağım bir şey yoktu. Gerekli çalışmayı yapmak üzere gücümü topladım ve bu kitabı kaleme aldım." şeklinde ifade eder.
El-Cezerî’den önce Ctesibius, Heron, Philon, Archimedes, Beni Musa Kardeşler, Harezmi, Rıdvan gibi bilim adamları birçok çalışma yapmış, El-Cezerî bunların çalışmalarından faydalanıp, bu çalışmalarda sunulan icatları geliştirmiştir. Bunu şöyle ifade eder eserinde : Benden çok önceki bilginlerin çalışmalarını gözden geçirdim. Nihayet nakillerden kurtuldum. Başkalarının yaptıklarından sıyrıldım ve meselelere kendi gözümle bakabildim. Uygulamaya dönüştüremeyen her teknik bilginin doğru ile yanlış arasında kaldığını gördüm, diyor. El Cezeri’nin yaptığı makine parçalarının bir kısmı kendisinden 200-350 yıl sonra yaşamış Giovanni de Dondi ve Leonardo da Vinci’nin eserlerinde rastlanmaktadır.Öyle bir dahi ki hem yaşadığı asırda birçok keşifler ve icatlar yapmış hem de kendinden sonra gelen dahilere ilham olmuştur.
Yararlanılan Kaynaklar:
Cezeri, El-Câmi Beyne’l-İlm ve’l-Amel en-Nâfi Fî Sınaâti’l-Hiyel, Hazırlayanlar: Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002.
Bir A., (1977). “Eb-ü-İz al Gazari’nin Otomatlar Kitabı”. Bilim ve Teknik, 110, 1-3.
Çirak, B. ve Yörük, A. (2016). “Mekatronik Biliminin Öncüsü İsmail El-Cezerî”. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (4), 175-194.
Polatgi̇l, M . (2020). El-Cezerî Ve Çalışmalarının Stem Eğitiminde Kullanılması: Deneysel Bir Çalışma . Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , 6 (2) , 417-432 . DOI: 10.31463/aicusbed.731166
Unat, Y.,(2019) 13. Yüzyılda Anadolu’da Yetişmiş Bir Türk Mühendis El-Cezerî ve Teknoloji Tarihindeki Yeri1. Bilim ve Ütopya, Sayı: 297, , s. 48-54
Korkutata Y., (2013). El-Cezerî ile yapılan çalışmaların değerlendirilmesi, cilt 4 sayı 1, pp.37-49, Nisan 2013, D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Diyarbakır.
