Gelişim psikolojisi araştırmalarına en çok konu olan sorulardan biridir: Gen mi yoksa çevre mi? Bir başka ifadeyle başta zeka olmak üzere çocukların temel becerileri doğuştan mı geliyor, yoksa sonradan çevreden mi kazanılıyor? Bu soruya cevap vermek hiçte sanıldığı kadar kolay değil. Çünkü genetik ve çevresel faktörleri kesin bir çizgiyle ayırmak oldukça güç… Doğuştan dediğimiz pek çok faktörün daha çocuk anne karnındayken annenin beslenmesinden, stres seviyesine kadar çevresel faktörlerin etkisi görülüyor. Eğer anne gebelik döneminde sigara ya da alkol kullanıyorsa bunun doğacak çocuk üzerindeki etkisi genetik midir yoksa çevresel midir?
Peki bir ebeveyn olarak sizin bu soruya vereceğiniz cevap nedir? Size göre başta zeka olmak üzere çocukların temel becerileri doğuştan yani genetik faktörlere mi bağlıdır yoksa bu beceriler sonradan gelişip değişebilir mi? Prof. Dr. Selçuk Şirin ‘’Yetişin Çocuklar’’ adlı kitabında bu konuya bir parantez açıyor. Şirin’ e göre bu soruya verdiğiniz yanıt aynı zamanda sizin ebeveynlik tarzınızı da yansıtıyor. Eğer zeka ve yeteneklerin doğuştan sabit ve değişmez olduğunuza inanıyorsanız, çaba ve emeğe önem vermiyorsunuz diye ekliyor. Yani çocuk bir kere denedi ve olmadıysa, vurguyu çocuğun sabit yeteneğine yapıyor, yeni bir hedef koymayı denemiyorsunuz. ‘’Bu çocuk doğuştan bu işlere yatkın değil’’ ya da ‘’bu çocuk beceriksiz’’ diyorsunuz… Öte yandan eğer zeka ve yeteneklerin geliştiğine ve değiştiğine inanıyorsanız başarmak için çaba ve emeğe önem veriyorsunuz demektir. Bir başarı olduğunda çocuğunuza ‘’ sen zekisin’’ demek yerine ‘’çok çalıştın ve başardın’’ diyorsunuz. Bu durumda değiştirilemez faktörlere değil, çabaya odaklanıyor çocuğun harcadığı emeğe vurgu yapıyorsunuz…
Mueller ve Dweck’in (1998) yaptıkları araştırma bulguları zekaya mı yoksa çabaya mı vurgu yapmamız gerektiği konusunda bize önemli ipuçları veriyor. Araştırmada 10-12 yaşlarındaki 128 öğrenci gruplara ayrılıyor ve her gruba da aynı problem veriliyor. Tüm öğrenciler problemi başarıyla çözüyor ve başarıları için övülüyorlar. Deneyin kritik noktası övgünün dayanağı. Her grup farklı şekillerde övülüyor. Birinci gruptaki öğrencilere problemi çözdükleri için "çok zeki oldukları" söyleniyor. İkinci gruptakilere "çok çabaladıkları için" çözdükleri mesajı veriliyor.
Başarılarını takiben aynı öğrencilere "Yeni ve önemli bir şey öğrenmenizi sağlayacak bir problem mi istersiniz yoksa sonucunda başarının garantili olduğu bir problem mi? " diye soruluyor. Araştırmanın sonuçları oldukça ilginç; zekaları için övgü alan öğrencilerin %67 ´si daha kolay olan ikinci şıkka yönelirken, çabaları için övgü alan öğrencilerin %92´si yeni bir şey öğrenebilecekleri problemi seçmişler.
Benzer pek çok araştırma yetenekler konusunda sabit fikre inananların hayatta başarılı olmak için şartları zorlamadığını, ilk başarısızlıkta pes ettiğini gösteriyor. Buna karşın hayatta başarının çalışmakla geldiğine inananların başarısızlıkları bile gelişimleri için bir araç olarak kullandıklarını gösteriyor. Nobel ödüllü bilim insanımız Prof. Dr. Aziz Sancar’ın "Çoğu insan zekaya inanır, ben inanmıyorum, bizi birbirimizden ayıran emektir, ben çalışmaya inanıyorum" sözleri çaba ve emeğin önemini anlamak açısından oldukça önemli…
Sonuç olarak; zeka başta olmak üzere çocuğun temel becerilerinde genetik faktörler önemli olmakla birlikte bu becerilerin gelişimini çevreden ayrı düşünmek eksik bir bakış açısı getirmektedir. Çünkü gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşiminin bir ürünüdür. Yeteneğin en üst düzeyde performansa dönüşebilmesi için çalışmak şart. Ebeveynler olarak çocuklarımızın doğuştan getirdiği özellikleri yerine göstermiş oldukları çaba ve emeğe vurgu yapmak hayat boyunca karşılaşacakları zorluklarla mücadele etme gücünü de onlara verecektir…
Yararlanılan Kaynaklar
Mueller, C. M., & Dweck, C. S. (1998). Praise for intelligence can undermine children's motivation and performance. Journal of Perso- nality and Social Psychology, 75(1), 33–52.
Sekman, M. ve Eriş, B. (2019). Çocuklar nasıl başarır. İstanbul: Alfa Yayınevi
Şirin, S. (2019). Yetişin çocuklar. İstanbul: Do- ğan Kitap
