Anadolu'nun kuzeydoğusunda Kaçkar Dağları ile Karadeniz arasında oldukça sarp bir arazide kurulan Rize'nin tarihi hakkında yeterli bilgilere sahip değiliz. Rize yöresinde yaşayan ilk kavim bitişken dilli, Asyanik kavimleridir. Bölgenin adının ilk defa yazılı bir kaynakta geçmesi M.Ö. 8 yüzyılda olmuştur. Bir bölgede Tarih Çağı´nın başlaması, ilk defa o bölgenin bir yazılı kaynakta anılması ile olur. Bu yüzden, Çoruh boyları ve Rize bölgesi tarihte ilk olarak, Urartulu II.Sardur´un, M.Ö.765 yılında Kars'ın kuzeyindeki Çıldır Gölü'nün güneyinde yer alan Taşköprü Köyü üstündeki kayalıkta kazdırdığı çivi yazılı kitabede, ´Kulki/Kulkha´ olarak geçmiş, sonraki Yunan kaynaklarında da ´Kolk-Koldit´lerden bahsedilmiştir. Bu çivi yazılı kitabe, bölge adının yazılı olarak ilk defa bir yerde geçtiği kaynaktır.
Büyük İskender´in, Pers kralı III. Darius´u yenilgiye uğratması ile elde ettiği Anadolu hakimiyeti M.Ö. 323 senesine kadar sürmüştür. İskender'in ölümünden sonra komutanları ile satraplar arasındaki çıkar ve egemenlik savaşlarında bağımsızlığını ilan eden Mitridates Kitistes, Karadeniz kıyısında Sinop dolaylarına doğru genişleyen Pontos Krallığı'nı kurdu. Pontos Kralı Farnakes M.Ö. 180´de Rize´yi işgal ederek krallığın topraklarına kattı. Rize yöresi daha sonra M.S. 10 yılında Roma İmparatorluğu'nun egemenliğine girmiştir. Roma'nın ikiye ayrılmasından sonra Rize ve çevresi Bizans topraklarının içerisinde kalmıştır.
Bu dönemlerde bir tekstil ve ticaret merkezi olarak tanımlanan Rize aynı zamanda Trabzon'daki Rum Krallığına bağlı bir kaza merkezi (Bandon) idi. Merkezi Pazar olan Rize´nin doğusundaki topraklar ise imparatorluğun sınırları içinde ayrı bir idari birimdi. 1458´de Uzun Hasan´ın, Atabeklerin eli ile yönetilen Çoruh havzasına girip İspir bölgesini devletin sınırları içine katmasından sonra Hemşin bölgesi de Akkoyunlular´a tabi olmuştu. Fakat sahildeki Rize kasabası ve Pazar´a kadar olan topraklar Trabzon Krallığına aitti. 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet bizzat gelerek Trabzon´u fethettiği zaman sahilde Çoruh Nehrine kadar olan topraklar, Hemşin dahil, Osmanlı Devleti hakimiyetine girdi.
Fetihten önce bu bölgede bulunan Trabzon Rum Krallığı, Megrel Dadyanı, Kartli Kralı ve Çoruh Atabeği kendi aralarında bir Hıristiyan ittifakı yaparak Osmanlı´nın rakibi Akkoyunluları da hami olarak bu ittifaka dahil etmişlerdi. Bu ittifak Papa´nın gayretiyle organize edilecek bir haçlı seferi ve kendilerine destek sağlayacak, Osmanlı'ya rakip diğer Türkmen Beyleri ile Osmanlı'ya saldırıp ortadan kaldırmayı planlıyordu. Bu tertibin farkında olan Fatih 1461´de bizzat sefere çıkarak ittifakın beyni olan Trabzon Krallığını ortadan kaldırdı.
Fatih Sultan Mehmet, Komninoslu bir anadan doğan ve Komninoslardan evli olup, Turabozan Tekfurluğunun müttefiki olan Akkoyunlu Padişahı Uzun Hasan´a rağmen, 1461 yazında ordusuyla gelince, son tekfur savaşsız teslim oldu. Daha önce şehirdeki Rumların çoğu ve çevredeki Rum köylülerinin bir kısmı, Kırım´a göçüp, orada yerleştiklerinden, 1475'te Kırım liman şehirleri Venedik ve Cenevizlilerden alınıp, ilk tahrir yapılırken, bunların "Turabuzoniyan" diye yazıldığı görülüyor. Aynı 1461 yılında, doğuda Çoruh ağzına kadarki yerler ve arada Rize´de savaşsız fethedilerek, bütün buralar, yeni kurulan "Turabozan Sancağı"na bağlandı. Şehir ve kasabalara gönüllü ve sürgün olarak Çorum, Amasya, Tokat ve Samsun bölgelerinden Türkler getirtilerek vergilerden muaf olarak 1464 yılına kadar yerleştirildi.
İkinci Fatih çağı iskanı, 1466 da Konya/Karaman fethedildikten sonra, şehir ve kasaba halkının çoğu İstanbul´a, diğer kısmı da Turabozan Sancağındaki köylülere ve Rumeli'ye yerleştirildi. Turabozan Sancağı'na yerleştirilenler çoğunlukla Rize Kazası'na yerleştirilmiştir. Bu yüzden, her iki iskan sırasında gelen Müslüman Türkler, buralardaki İslami yaşayışları sonucunda Kıpçaklı ve yerli halkın Müslüman olmalarına sebep olmuşlardır. Osmanlı vergi defterlerinde, kimlerin Müslüman olduğu işaret edilmiştir.
1486 yılında, yani Fetih´ten 25 yıl sonra tutulan ilk Turabozan Sancağı Tahrir Tapu Defteri´nde, şimdiki Rize bölgesi; Rize, Atina (Hemşin nahiyeleri dahil), Lazluk (Ardeşen, Vitçe/Fındıklı, Arhavi, Hopa dahil) üç kaza halinde Turabzon´a bağlı gösteriliyor.
Yavuz Sultan Selim, Çaldıran sonrası, Doğu ve Güneydoğu Anadolu´yu fethetmiş, Maraş Bölgesinde Dulkadiroğulları Beyliğini de ortadan kaldırmıştı. Bu beyliğe mensup birçok aileyi sürgünle Trabzon Sancağına gönderirken, bunlar Trabzon´un doğusunda yer alan nahiyelere yerleştirilmiş, önemli bir bölümü de Rize bölgesinde iskan ettirilmiştir. Günümüzde Rize bölgesinde birçok aile dedelerinin geldikleri yerin ismini, aile ismi olarak aldığı için bu isimlerin incelenmesi bize Yavuz Sultan Selim´in valilik ve saltanatı döneminde Rize´ye yerleşen ailelerin geldikleri coğrafya hakkında fikir verir.
1640 yılında Gönye Kalesi'ne görevli giden Evliya Çelebi Rize'den kısa olarak bahseder: "Trabzon'a bağlı, deniz kıyısında, bahçeli, güzel bir yerdir." der.
Rize tarihinin önemli olaylarından biri de Rize ayanı, Batum Kalesi muhafızı Tuzcuoğlu Memiş Ağa'nın isyanı ve öldürülmesi olayıdır. (1814-1817) Rize'nin 19 yy'da bir kaza merkezi olduğunu görüyoruz. 3 Mart 1878 yılında imzalanan Berlin Antlaşması'yla Lazistan Sancağı merkezi olan Batum Rusya'ya bırakılınca, Rize sancak merkezi oldu. Hicri 1322, Miladi 1904 tarihli Trabzon Salnamesi'nde Rize ile ilgili özetle şu bilgiler yer alır: " Lazistan Sancağı'nın merkezidir."
1914 yılında Osmanlı Devletinin I. Dünya Savaşı'na girmesiyle Doğu Cephesinde başlayan çatışmalarda, 16 Kasım 1914'te Hopa Hudut Taburu ile Ali Rıza Bey'in milis kuvvetleri Borçka üzerine yürüdüler. Türk ordusu ve gönüllü milisler büyük başarılar sağladılar, ancak Rusların sürekli, sahil yerleşimlerini bombalamaları, ünlü Midilli ve Yavuz gemilerinin saf dışı kalması, yardım gelmeyişi üzerine kuvvetlerimiz 19 Şubat 1916'da Fırtına Deresine kadar çekildi. 8 Mart 1916 tarihinde,
Böylece Rize için esaret yılları başladı. Rize halkı için bu kara günler 2 Mart 1918 'e kadar sürdü. Ruslar çekildikten sonra silahlı Rum çeteleri ortaya çıkmaya başladı. Bölgede bir Rum?Pontus Devleti kurmak için çalışmalar yapılıyordu. Bu gelişmelere karşı Trabzon'da bütün Doğu Karadeniz Bölgesini içine alan "Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti" kuruldu. Bu cemiyetin Rize şubesi açıldı. 23 Temmuz 1919' da toplanan Erzurum Kongresi'ne bu şube adına Hemşinli Necati Efendi, Abaza Hakkı Efendi katıldı. 8 Aralık 1922 tarihinde Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa'nın Rize'ye gelmesiyle Rum çetelerine karşı yapılacak mücadele planlandı. Rizeliler Kuva-i Milliye'ye yazılarak İstiklal Savaşı'na katıldılar.
İstiklal Savaşı kazanılıp Türkiye Cumhuriyeti kurulunca, Rize bir ara Artvin ile birleştirilerek Çoruh vilayeti adını aldı. Daha sonra 20 Nisan 1924'te tek başına Rize Vilayeti oldu.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk 17 Eylül 1924 tarihinde Rize'ye gelmiş ve resmi ziyaretlerden sonra Mataracı Mehmet Efendi'nin evinde misafir edilmiştir. Kaldığı bu ev bu gün Atatürk Evi Müzesi olarak ziyarete açıktır.
Cumhuriyet döneminde Rize'nin kalkınması için değişik teşebbüsler yapılmıştır. Bunlardan birisi de Osmanlı Hükümeti zamanında bir yabancı firmaya yaptırılan Rize-İspir-Erzurum karayolu projesidir. Bu yolun yapımı için halk uzun yıllar gönüllü olarak çalışmıştır. Vali A.Ekrem ENGÜR zamanında (1930-1935) çalışmaya yeni giden gruplar törenle vilayetin önünden hareket ediyorlardı.
1937 yılından sonra çay üretimine geçilmesiyle yöre insanının ekonomik kazancı arttı.
Yayın Tarihi: 01.09.2021
